Chaim Rumkowski

(...) niegdyś nieudany drobny przemysłowiec, po wielu podróżach i mieszanych losach przeniósł się do Łodzi w 1917 roku. W 1940 r. miał prawie sześćdziesiąt lat [miał 63] i był bezdzietnym wdowcem; cieszył się pewną estymą i był znany jako dyrektor żydowskich organizacji charytatywnych oraz jako energiczny, niekulturalny, autorytarny człowiek. Ranga przewodniczącego (lub starszego) getta była z natury rzeczy odrażająca, ale jednak była to ranga, stanowiła uznanie społeczne, podnosiła człowieka o jeden stopień wyżej i dawała prawa i przywileje, czyli autorytet: teraz Rumkowski kochał autorytet namiętnie. Jak osiągnął swoją pozycję, nie wiadomo: być może był to praktyczny żart w złowieszczym nazistowskim stylu (Rumkowski był lub wyglądał na reprezentacyjnego imbecyla, tj. idealne pośmiewisko); być może intrygował, aby zostać wybranym, tak silna była w nim żądza władzy. Udowodniono, że cztery lata jego przewodnictwa, a raczej dyktatury, były zaskakującą plątaniną megalomańskich marzeń, barbarzyńskiej witalności i prawdziwych zdolności dyplomatycznych i menedżerskich.

Wkrótce zaczął postrzegać siebie jako absolutnego, ale oświeconego monarchę i z pewnością był do tego zachęcany przez swoich niemieckich panów, którzy bawili się z nim, ale także doceniali jego talenty jako dobrego administratora i strażnika porządku. Od nich otrzymał zezwolenie na bicie pieniędzy, zarówno w monetach (takich jak ta, którą znalazłem), jak i w banknotach, drukowanych na filigranowym papierze, który został mu oficjalnie dostarczony. W tej walucie bezsenni robotnicy getta otrzymywali zapłatę, którą mogli wydać w punktach sprzedaży, aby kupić swoje dzienne racje żywnościowe, zwykle wynoszące średnio około 800 kalorii (powinienem wspomnieć, że co najmniej 2000 jest potrzebnych do przeżycia w stanie absolutnego spoczynku).

Od tych swoich wygłodniałych poddanych Rumkowski uwielbiał inkasować nie tylko posłuszeństwo i szacunek, ale i miłość: tym współczesne dyktatury różnią się od starożytnych. Ponieważ mógł polegać na armii doskonałych artystów i rzemieślników, gotowych do pracy na jego sygnał i w zamian za ćwierć bochenka chleba, miał znaczki pocztowe ze swoją podobizną narysowaną i wydrukowaną, a jego szczere włosy lśniły światłem Nadziei i Wiary. Miał powóz ciągnięty przez wychudzonego kuca, na którym przemierzał pełne żebraków drogi swojego maleńkiego królestwa.

Miał królewski płaszcz i otaczał się dworem pochlebców i popleczników; kazał swoim dworzanom-poetom układać hymny sławiące jego "mocną i potężną rękę" oraz spokój i porządek, które dzięki niemu panowały w getcie; nakazał dzieciom w obskurnych szkołach, codziennie nękanych przez epidemie, niedożywienie i niemieckie naloty, pisać zadania wychwalające "naszego ukochanego, zapewniającego wszystko co potrzebne, prezesa".

Jak każdy autokrata, pospiesznie zorganizował sprawną policję, w teorii mającą pilnować spokoju, a w rzeczywistości mającą chronić jego osobę i narzucać jego wolę: składała się z sześciuset ludzi uzbrojonych w pałki i nieznanej liczby szpiegów.

Wygłosił wiele przemówień, z których część przetrwała do naszych czasów, a ich styl jest jednoznaczny: przyjął technikę retoryczną Mussoliniego i Hitlera, opartą na natchnionym przedstawieniu, na pseudo-rozmowie z tłumem, na budowaniu zgody poprzez manipulację i aklamację. Być może ten efekt z jego strony był zamierzony; (...) ale bardziej prawdopodobne jest, że jego zachowanie wyrosło z jego stanu bycia drobnym tyranem, z góry bezsilnym i z dołu wszechmocnym. Kto ma tron i berło i nie boi się sprzeciwu ani kpiny, mówi w ten sposób.

Sama surowość, z jaką spieszył tłumić każdy przejaw niesubordynacji swoich poddanych (w Łodzi, jak i w innych gettach, istniały zalążki śmiałego oporu politycznego o proweniencji syjonistycznej, bundowskiej czy komunistycznej), nie wynikała ze służalczości wobec Niemców, lecz z "lèse majésté", oburzenia na zniewagę popełnianą wobec jego królewskiej osoby.

We wrześniu 1944 r., gdy front rosyjski był coraz bliżej, naziści rozpoczęli likwidację łódzkiego getta. Dziesiątki tysięcy mężczyzn i kobiet deportowano do Auschwitz (...). W getcie pozostało około tysiąca mężczyzn, których zadaniem było spakowanie wyposażenia fabryk i usunięcie wszelkich śladów masakry: wkrótce potem zostali oni uwolnieni przez Armię Czerwoną i to oni są źródłem przekazywanej tu historii.

(...) Biebow, dał Rumkowskiemu list do komendanta lagru, do którego miał trafić, i zagwarantował, że to go uratuje i zapewni mu preferencyjne traktowanie. Rumkowski podobno poprosił Biebowa, na co ten przystał, o podróż do Auschwitz z godnością oczekiwaną od jego rangi, tj. w specjalnym wagonie kolejowym, dołączonym do ogona konwoju wagonów towarowych pełnych nieuprzywilejowanych deportowanych: ale los Żydów w rękach niemieckich był jeden i ten sam, niezależnie od tego, czy byli złoczyńcami czy bohaterami, pokornymi czy wielkogłowymi. Ani list, ani wagon nie uratowały Chaima Rumkowskiego, króla Izraelitów, przed gazem.

Ponury podmuch uderzył getto. Żądają od nas abyśmy zrezygnowali z tego co mamy najlepszego – naszych dzieci i starszych. Nie mogłem mieć własnych dzieci, więc oddałem swoje najlepsze lata dzieciom. Żyłem i oddychałem z dziećmi, nigdy nie wyobrażałem sobie, że będę musiał uczynić tę ofiarę na ołtarzu własnymi dłońmi. W moim wieku, muszę rozłożyć ręce i błagać: Bracia i siostry! Oddajcie mi je! Ojcowie i matki – dajcie mi swoje dzieci! Wczoraj po południu dali mi rozkaz wysłania więcej niż 20 000 Żydów poza getto a jeśli nie „My to zrobimy”. Pytanie jakie powstało to czy powinniśmy to wziąć na siebie, zrobić to sami, czy zostawić to innym do zrobienia?” Więc, my – to znaczy Ja i moi najbliżsi współpracownicy pomyśleliśmy najpierw nie o tym ilu zniknie, ale jak wielu jest możliwe ocalić. I doszliśmy do konkluzji, że jakby nie było to dla nas trudne, powinniśmy wcielić ten rozkaz w życie własnymi rękami. Muszę przygotować tę trudną i krwawą operację, muszę odciąć gałęzie, aby ocalić pień. Muszę zabrać dzieci, ponieważ jeżeli tego nie zrobię, inni mogą być także zabrani. (…) Udało mi się uratować te [dzieci], które mają lat dziesięć lub więcej. Niech to będzie pociechą w waszym nieszczęściu. Żądanie było na 24 000 ofiar, ale udało mi się stargować tę liczbę do 20 000, może i mniej, ale pod warunkiem, że pójdą wszystkie dzieci do lat dziesięciu. Ponieważ starców i dzieci jest tylko 13 000, musimy dopełnić kwoty, wydając ludzi chorych. Co wolicie: żeby przeżyło 80–90 tys. Żydów, czy żeby wszyscy zostali unicestwieni?

Czułam wstręt i złość, ach, ale gdybym uciekła, deportowałby mnie – to było oczywiste.

Z jednej strony osoba agresywna, dominująca, spragniona honoru i władzy, ochrypła, wulgarna i ignorancka, niecierpliwa i nietolerancyjna, impulsywna i lubieżna. Z drugiej strony jest on przedstawiany jako człowiek o wyjątkowej sprawności organizacyjnej, szybki, bardzo energiczny i wierny zadaniom, które sobie postawił.

Ten człowiek miał chore skłonności, które się ze sobą gryzły. W stosunku do swoich rodaków był niezrównanym tyranem, który zachowywał się jak Führer i posługiwał się terrorem wobec każdego, kto odważył się sprzeciwiać jego rządom. W stosunku do sprawców był jednak czuły jak baranek i nie miał żadnych ograniczeń w kwestii posłuszeństwa jakichkolwiek ich żądaniom, nawet jeśli ich celem było całkowite zniszczenie nas. Tak czy inaczej, nie rozumiał właściwie swojej sytuacji i pozycji oraz ograniczeń z nich wynikających.

To dzięki Rumkowskiemu Hans Biebow nie musiał mobilizować żołnierzy, bo wszystko miał na tacy. To bzdura, że przetrwało tylu łódzkich Żydów, bo Rumkowski zorganizował getto jako obóz pracy dla Niemców. W Warszawie też szopy [przedsiębiorstwa i warsztaty – przyp.red.] produkowały tysiące mundurów dla niemieckiej armii, a w którymś momencie Niemcy powiedzieli stop.

Jest to starzec lat około siedemdziesięciu, człowiek o niezwykłych ambicjach i trochę stuknięty. Opowiadał cuda o łódzkim getcie. Jest tam państwo żydowskie z 400 policjantami, z trzema więzieniami (…) Uważa się za pomazańca bożego.

Jest to samochwalec. Zarozumiały i głupi. Szkodliwy, bo wmawia władzom, że u niego jest dobrze.